संस्कृतं किमर्थं आवश्यकम् ?

Importance Of Sanskrit

संस्कृत विश्वकै प्राचीन भाषा हो । संस्कृतमा लेखिएको ऋग्वेद विश्वकै पुरानो ग्रन्थ हो । विश्वका अधिकांश भाषामा संस्कृतको प्रभाव रहेको छ । संस्कृत वाङ्मयभित्र दर्शन, साहित्य एवम् ज्ञानविज्ञानका अनेकौं विषय छन् । संस्कृत भाषामा ‘वसुधैव कुटुम्बकम्’, ‘सर्वे भवन्तु सुखिनः’, ‘मित्रस्य चक्षुषा समीक्षामहे’, ‘मातृदेवो भव’, ‘पितृदेवो भव’ जस्ता समानता, भ्रातृता, मेलमिलाप र सम्मानका उदार विचारहरू सङ्गृहीत छन् । संस्कृत भाषामै योग, आयुर्वेद, प्राकृतिक चिकित्सा, ज्योतिषजस्ता जीवनोपयोगी र वैज्ञानिक ज्ञानराशिहरू सन्निहित छन् । चार वेद, उपनिषद्, अठार पुराण, रामायण, महाभारतजस्ता विश्वप्रसिद्ध ग्रन्थहरू संस्कृत भाषामा लेखिएका छन् । धर्मशास्त्र, न्याय, व्याकरण, साहित्य आदि विषयका ग्रन्थहरूले संस्कृतको गरिमालाई उच्च बनाएका छन् । संस्कृत भाषामा लेखिएका हज्जारौं प्राचीन ताम्रपत्र, भुर्जपत्र, शिलालेख, ऐतिहाकि अभिलेख, पुस्तक, इस्तिहार, कानुनी कागज आदि नेपाल तथा भारतमा यत्रतत्र रहेका छन् । तिनीहरू पढ्न, ती मार्फत तत्कालीन राजनीति, समाज, परम्परा आदि बुझ्न र तिनीहरूमाथि अनुसन्धान गर्न संस्कृतको ज्ञान अपरिहार्य छ । संस्कृतको प्रभाव हिन्दी, बंगाली, नेपाली आसामी, उडिया, मैथिली, भोजपुरी, कन्नड, तमिल लगायतका भारोपेली भाषापरिवारका भारतवर्षका ५० भन्दा धेरै भाषामा प्रत्यक्ष छ भने अङ्ग्रेजी, ल्याटिन, ग्रीक आदि अन्य भाषामा पनि अप्रत्यक्षतः देखिन्छ । अन्य धेरै भाषा गतिशील भएकाले ती भाषामा लेखिएका प्राचीन अभिलेख पढ्न र बुझ्न धेरै कठिन छ तर संस्कृत प्राचीनदेखि आधुनिक युगसम्म सदाबहार रहेकाले यस भाषामा निबद्ध प्राचीन अभिलेख पढ्न र बुझ्न सहज छ । यही कुरा बुझेर अहिले युरोपीय कतिपय देशमा यसप्रति आकर्षण बढिरहेको देख्न पाइन्छ । अमेरिकी अन्तरिक्ष संस्था नासाका अनुसार संस्कृत संसारभरिकै स्पष्ट भाषा हो, यसमा पदसंरचना उल्टोपाल्टो भएपनि अर्थमा फरक पर्दैन । त्यस्तै निश्चित र स्पष्ट व्याकरणिक नियम अनि कम वैकल्पिकता र गतिशीलताले गर्दा संस्कृत भाषा कम्प्युटर सफ्टवेयरका लागि सबैभन्दा उपयुक्त भाषा ठह¥याइएको छ । त्यसैगरी अन्तरिक्षमा यात्रा गरिरहेका व्यक्तिलाई पृथ्वीबाट सन्देश पठाइँदा अन्य भाषाका वाक्य उल्टोपाल्टो भई अर्को अर्थ पनि लाग्न सक्ने तर संस्कृतका वाक्य भने उल्टिएर पनि उही अर्थ लाग्ने विशेषता रहेको छ । अतः अँध्यारोबाट उज्यालोको यात्राका लागि, धार्मिक, आध्यात्मिक, नैतिक चेतनाका लागि एवम् आत्मगौरव र स्वाभिमानका लागि संस्कृत शिक्षा आवश्यक छ । संस्कृत उच्चारणको छुट्टै महत्त्व रहेको छ । संस्कृतका मन्त्र, सूत्र र श्लोकहरूको सही उच्चारण अभ्यासले हाम्रो श्वास प्रश्वासप्रणालीलाई लाभ पुग्छ, यसबाट हामी नीरोगी, दीर्घजीवी र प्रसन्नचित्त बन्छौं, खुम्चिएका नसा तन्किन्छन्, फोक्सोको अभ्यास भई यसको कार्यक्षमता बढ्छ, सास गन्हाउने समस्या क्रमशः हटेर जान्छ, केही–केही केटाकेटीका बोलीमा देखिने तोतेपन, भकभकपन र लरबरपन क्रमशः हटेर जान्छ । यसका साथै देवनागरी वर्ण र शब्दहरूको सही उच्चारण अभ्यासका लागि पनि संस्कृत श्लोक, मन्त्र, सूत्र र अनुच्छेदको उच्चारण अभ्यास गर्न संस्कृतको ज्ञान अति आवश्यक देखिन्छ ।